File:AGAD Przywrócenie Przemyślowi praw miasta królewskiego.jpg

Józef II, cesarz rzymski, przywraca Przemyślowi prawa miasta królewskiego, ustanawia samorząd oraz sądownictwo, potwierdza prawo posiadania gruntów i odbywania jarmarków, zezwala na używanie własnego herbu.
Treść:
My Józef drugi z Bożej łaski obrany cesarzem rzymskim po wsze czasy pomnożyciel królestwa, król w Niemczech, Jerozolimie, na Węgrzech, w Czechach, Dalmacji, Kroacji, Slawonii, Galicji i Lodomerii, Wielki Książę Burgundii i Lotaryngii, Wielki Książę Toskanii, Wielki Książę Siedmiogrodu, Książę Mediolanu, Mantui, Parmy, podniesiony do godności książęcej hrabia na zamku Habsburg, Flandrii, Tyrolu itd., itd.: oznajmiamy wszystkim za pomocą tego własnoręcznie podpisanego dyplomu i podajemy do wiadomości, że na najuniżeńsze prośby burmistrza, rady i gminy, w naszym dziedzicznym królestwie Galicji i Lodomerii znajdującego się królewskiego miasta Przemyśla, ze względu na jego liczbę ludności i korzystne położenie postanowiliśmy mocą niniejszego dyplomu, po złożeniu nam najuniżeńszego sprawozdania ze strony naszego galicyjskiego namiestnictwa krajowego za pośrednictwem naszej połączonej czeskiej i austriackiej kancelarii nadwornej, wznowić i nadać rzeczonemu miastu następujące wolności:
Po pierwsze. Chcemy, by obywatele i gmina królewskiego miasta Przemyśla byli utrzymani przy swoich rolach, polach, łąkach i pastwiskach, tudzież przy innych gruntach, jakąkolwiek by one miały nazwę, w tych granicach, miedzach i przestrzeni, w jakich miasto to ze swymi przedmieściami w dawnych czasach zostało założone i w posiadaniu obecnie się znajduje; - a to w ten sposób, że gdyby się okazało, iż część tych gruntów lub innych realności, miastu przez jego poprzednią zwierzchność gruntową, lub też przez sąsiednie dominia zabraną została, i jeśli by było w własności uszczuplone, a miasto byłoby w stanie udowodnić prawnie to uszczuplenie w swoich gruntach lub innych prawach to wolno mu będzie domagać się w drodze prawa wedle przepisów ustawy zwrotu tych zabranych mu gruntów.
Po drugie. Chcemy, by miastu pozostawiono bez jakichkolwiek przeszkód prawo wolnego wykonywania tak wyszynku jak i wyrobu trunków, a mianowicie warzenia piwa, palenia gorzałki i sycenia miodu, dalej prawa wolnego handlu winem i wyszynku tych trunków w granicach całego swego obszaru, z tym by miasto starało się zużytkować ten znakomity fundusz miejski na sposób dla kasy miejskiej korzystny.
Po trzecie. Pozwalamy temu królewskiemu miastu wykonywanie własnego sądownictwa w pierwszej instancji, od której dalszy tok prawny odbywa się tylko wedle ogólnych przepisów do naszego najwyżej postawionego sądu apelacyjnego.
Do załatwiania politycznych, sądowych i gospodarczych spraw miejskich, ustanawia się dopóki miasto się nie powiększy, nie wzrośnie liczba ludności i nie zwiększą się dochody miejskie ustanawia się na teraz następujące osoby urzędowe: burmistrz, trzech płatnych radnych, z których pierwszy urząd syndyka zajmować, drugi kasę miejską prowadzić, a trzeci tegoż kontrolować ma; dalej dwóch nadliczbowych radnych, kancelistę i dwóch sług sądowych. - Na wolny wybór burmistrza i radnych przyzwala się miastu w ten sposób, że będzie mianowany wydział złożony z dwudziestu prawnych, o dobro publiczne dbałych mężów, a wydział ten wybierze burmistrza i asesorów spośród ludzi kompetentnych zaopatrzonych w dekrety uprawniające do wyboru, a to w tym celu, ażeby zaufanie ludu rozstrzygało w wyborze pomiędzy uznanymi za godnych do piastowania tych urzędów.
Po czwarte. Upoważniamy miasto do utrzymywania dotąd w zwyczaju będących dwóch dorocznych jarmarków, każdy przez 14 dni, a mianowicie pierwszy na dzień 26 czerwca, drugi zaś po dniu św. Mikołaja, 9 grudnia; gdyby zaś na który z dni powyżej wymienionych przypadła niedziela, to jarmark ma się rozpocząć w następnym dniu roboczym.
Po piąte. Pozwalamy temu królewskiemu miastu używać herbu własnego, a mianowicie tarczy niemieckiej, tak zwanej kartuszowej, z wyciętą złotą obwódką, pokrytej złotą koroną królewską; wewnątrz tarczy mieścić się będzie niedźwiedź w kolorze naturalnym, ponad którym wznosić się ma gwiazda sześcioramienna jak to właśnie zaprojektowano w kolorach w naszym królewskim dyplomie.
Pozwalamy życzliwie niniejszemu, naszemu królewskiemu miastu Przemyślowi używać bez żadnych przeszkód, lub zaprzeczeń powyżej opisanego herbu po wieczne czasy, na pomnikach, w imieniu gminy wiejskiej wznoszonych budynkach, pieczęciach itd. - a mianowicie, co się tyczy pieczęci, we wszystkich w imieniu tego miasta mających być przygotowanych dokumentach, z równocześnie wydrukowanym tutaj napisem: "Sigillum Liberae et Regiae Civitatis Premislensis".
Po szóste. Wszystko to poprzednio wyliczone chcemy jednakże naszemu królewskiemu miastu Przemyślowi udzielić tylko pod tym warunkiem, że obywatele i mieszkańcy miasta tego będą postępować wedle dobrego przykładu innych naszych miast królewskich, pod groźbą utraty tak niniejszych, jak i wszelkich innych przywilejów i wolności jeśli dopuszczą się kiedykolwiek niewdzięczności lub niewierności, ale owszem jak najusilniej starać się będą zasłużyć sobie na tę naszą osobliwą łaskę i dobrodziejstwo przez swoją niezmienną wierność i poddańczość tak dla nas jak i dla prawowitych następców naszych w królestwie Galicji i Lodomerii.
To postanawiamy z powagą. - W dowód czego niniejszy list zaopatrujemy naszą ces. król. i arcyks. przywieszoną wielką pieczęcią.
Dano w naszym głównym i stołecznym mieście Wiedniu dnia trzydziestego, miesiąca maja, roku 1789 po narodzeniu Chrystusa ukochanego Pana i Zbawiciela naszego, 26 roku naszego panowania rzymskiego, a w 9 roku panowania dziedzicznego.
Komentarz:
Lokowany w XIV w. na prawie magdeburskim Przemyśl był przez wiele dziesięcioleci ważnym, szybko się rozwijającym, ośrodkiem handlowym. W II poł. XVII w. nastąpiło jednak załamanie gospodarcze miasta, wynikające m.in. z długotrwałych wojen, ogólnego kryzysu państwa i zmian w stosunkach handlowych w Europie.
W 1772, w wyniku pierwszego rozbioru Polski, Przemyśl znalazł się w granicach monarchii austriackiej, co nie poprawiło sytuacji gospodarczej miasta. Ubożejący Przemyśl zmuszony był do zaciągania pożyczek, a w 1778 został sprzedany przez rząd austriacki wojewodzie bełskiemu hr. Ignacemu z Czertwic Cetnerowi, tracąc tym samym swą niezależność jako miasto królewskie i stając się miastem prywatnym.
Brak zainteresowania wewnętrznymi sprawami Przemyśla ze strony jego właściciela nie sprzyjał pokonaniu panującego tu głębokiego kryzysu ani poprawie sytuacji mieszkańców. Dlatego mieszczanie przemyscy, chcąc wyprowadzić miasto z tego stanu i uwolnić je z zależności od hr. I. Cetnera, dwukrotnie zwracali się do cesarza austriackiego Józefa II z prośbą o przywrócenie Przemyślowi samorządu. Starania te przybrały formę petycji wnoszonych przez mieszczan na ręce cesarza w czasie jego przejazdu przez miasto w 1780 i 1786. W ich wyniku Przemyśl został wykupiony przez rząd austriacki od hr. I. Cetnera, a na mocy wydanego w 1789 w Wiedniu dokumentu otrzymał autonomię oraz został obdarzony na nowo prawami i przywilejami miasta królewskiego. Przywilej Józefa II ustanawiał nowy system władz miejskich, sądownictwo pierwszej instancji, zezwalał Przemyślowi na posiadanie własnego herbu, potwierdzał dawne przywileje. Miastu i mieszczanom zostało przywrócone prawo posiadania gruntów, Przemyśl otrzymał także przywilej na organizowanie dwóch dorocznych jarmarków oraz wyłączne prawo propinacji, która była istotnym źródłem dochodów budżetowych. Ponadto rząd austriacki, który wykupił miasto od hr. Cetnera, zwolnił je w 1792 z obowiązku zwrócenia tej kwoty.
Prawa nadane Przemyślowi przez Józefa II były w stosunku do przywilejów z okresu staropolskiego znacznie ograniczone. Językiem urzędowym stał się niemiecki, a uchwały magistratu musiały uzyskiwać akceptację urzędu cyrkularnego. Przywilej z 1789 przyczynił się jednak do stopniowego przełamywania kryzysu panującego w mieście, a w konsekwencji – do ustabilizowania sytuacji ekonomicznej Przemyśla.
O wiele bardziej korzystne dla miasta zmiany w organizacji i zasadach funkcjonowania jego władz nastąpiły po nadaniu Galicji autonomii w 1867. Niedługo potem, w latach 70 XIX w. rozpoczęto prace zmierzające do wzniesienia wokół miasta systemu fortyfikacji, które uczyniły z Przemyśla jedną z największych twierdz w Europie. Wszystko to przyczyniło się do ekonomicznego i demograficznego rozwoju miasta oraz do jego ożywienia gospodarczego u progu XX w.
Publikacja źródła: Dyplom cesarza Józefa II z 1789 roku przywracający miastu Przemyśl samorząd, oprac. Z. Konieczny, Przemyśl 1990;
L. Hauser, Monografia miasta Przemyśla, Przemyśl 1883 (wyd. II – Przemyśl 1991), s. 161-163.
Opis zewnętrzny: oryginał, jęz. niemiecki i łaciński, pergamin, 313x371 mm, 1 pieczęć, 10 kart zszytych w formie poszytu (pierwsze dwie i ostatnia nie są zapisane)
Miejsce przechowy-wania: Archiwum Państwowe w Przemyślu, Akta miasta Przemyśla, sygn. 113D
Autor komentarza: Monika Zub