1
00:00:03,137 --> 00:00:04,399
Kaixo historiazaleok.
2
00:00:04,423 --> 00:00:05,892
Ongi etorri, Ikusgelara.
3
00:00:05,917 --> 00:00:09,272
Gaurkoan, zuekin,
Euskal Baleazaleak.
4
00:00:09,297 --> 00:00:15,049
BaleAzale esaten da,
balearen A hori, A itsasia baita.
5
00:00:15,074 --> 00:00:16,262
Ez horregatik.
6
00:00:21,200 --> 00:00:25,146
Industriara bideratutako herria garela
entzun dugu han eta hemen betidanik,
7
00:00:25,171 --> 00:00:27,865
baina… Beti izan al da horrela?
8
00:00:27,890 --> 00:00:28,701
Ba ez.
9
00:00:28,725 --> 00:00:32,078
Hori bai! Ederki dakigu noiz
hasi ginen bide hori hartzen.
10
00:00:32,103 --> 00:00:34,356
Eta ez, ez zen
Industria Iraultzan izan,
11
00:00:34,380 --> 00:00:36,105
apur bat lehenago baizik.
12
00:00:36,130 --> 00:00:37,398
Aro Modernoan, zehazki.
13
00:00:39,630 --> 00:00:41,629
XV. mende amaiera.
14
00:00:41,654 --> 00:00:44,150
Mundua garai
nahasiak bizitzen ari zen.
15
00:00:44,174 --> 00:00:46,394
Inperio otomandarraren
erorketaren ostean,
16
00:00:46,419 --> 00:00:51,502
Txinatik Europara zetak egiten
zuen bidea bertan behera geratu zen.
17
00:00:51,527 --> 00:00:53,062
EOA
18
00:00:53,087 --> 00:00:54,843
EEOA
19
00:00:56,580 --> 00:01:00,888
Europarrak Txinara iristeko beste
bide batzuk bilatzen hasten dira eta…
20
00:01:00,913 --> 00:01:05,505
Ba mundua sekula bizi izan duen zabalpenik
handiena barneratu nahian zebilen hartan,
21
00:01:05,530 --> 00:01:09,475
euskaldunak itsaso zabalean
zehar zebiltzan balea-arrantzan.
22
00:01:09,500 --> 00:01:10,726
Eta ez nolanahi,
23
00:01:10,750 --> 00:01:14,963
industria jaioberri baten
arpoi-punta izaten hasiak baitziren.
24
00:01:15,931 --> 00:01:17,703
Ondo ekarria, eh?
25
00:01:19,070 --> 00:01:21,585
Arrantzan, ordea,
lehenago hasi ziren.
26
00:01:21,610 --> 00:01:24,344
Gutxienez, 670. urte inguruan.
27
00:01:24,368 --> 00:01:26,711
Jarduera hau aipatzen
28
00:01:26,735 --> 00:01:31,320
Lapurdiko arrantzaleek 40 balea-olio
saldu zituzten Frantziako iparraldean.
29
00:01:33,709 --> 00:01:38,249
Hasiera batean, Bizkaiko Golkoko
itsasertzean ibili ziren Sardako Balea
30
00:01:38,274 --> 00:01:40,675
edo Euskal Balea
delakoa arrantzatzen.
31
00:01:40,700 --> 00:01:44,385
Teknikak hobetzen eta baleak
desagertzen joan ahala, ordea,
32
00:01:44,410 --> 00:01:47,375
Iparraldeko Itsasora
abiatu ziren lehendabizi,
33
00:01:47,400 --> 00:01:50,380
Islandiara jarraian, eta
gaur egungo Kanadako
34
00:01:50,405 --> 00:01:53,731
Ternua eta Labradorreko
kostaldeetara ondoren.
35
00:01:55,100 --> 00:01:56,933
Baina goazen pixkanaka.
36
00:01:59,439 --> 00:02:01,493
Esan bezala, euskal baleazaleek
37
00:02:01,517 --> 00:02:04,375
euskal kostaldean bertan
hasi zuten balea arrantza.
38
00:02:04,400 --> 00:02:09,555
Horretarako, herrietako muinoetan talaiak
jartzen zituzten itsasaldea zaintzeko.
39
00:02:09,580 --> 00:02:12,332
Balea agertzean,
portura abisua eman
40
00:02:12,356 --> 00:02:15,957
eta arrantzaleek txalupak
hartzen zituzten ziztu bizian.
41
00:02:15,982 --> 00:02:19,122
Balea arpoiz jotzen
zuen lehen herriak
42
00:02:19,147 --> 00:02:21,961
eskuratzen zituen animaliaren
salmenta-eskubideak.
43
00:02:22,880 --> 00:02:27,908
Imajinatuko duzuen moduan, sistema honek
liskar ugari sortu zituen herrien artean.
44
00:02:28,302 --> 00:02:31,189
Balea-arrantzak zekartzan
irabaziak handiak ziren,
45
00:02:31,214 --> 00:02:33,812
eta euskaldunen arrantza
teknika eraginkorrak
46
00:02:33,836 --> 00:02:37,141
jakin-mina piztu zuen
Europa osoan zehar.
47
00:02:37,166 --> 00:02:39,977
Mozkin handiena balearen
gantzak sortzen zuen.
48
00:02:40,002 --> 00:02:43,845
Hau, behin olio bihurtuta ke eta
usainik gabe erre zitekeela eta,
49
00:02:43,879 --> 00:02:47,158
Europa osoko lanparak piztuta
mantentzeko erabiltzen zen.
50
00:02:47,183 --> 00:02:50,765
Balea-bizarra ere, orduko
gai malgu bakarrenetakoa,
51
00:02:50,790 --> 00:02:53,129
desiragarria zen oso merkatuan.
52
00:02:53,154 --> 00:02:56,805
Haragia, aldiz, apenas jaten
zen itsasertzeko herrietatik kanpo.
53
00:02:56,830 --> 00:03:00,545
Gehienetan, gatzunetan jarri
eta Frantzia aldean saltzen zuten.
54
00:03:00,594 --> 00:03:03,772
Espainian, berriz, ez
zuten saltzen, 1750 arte
55
00:03:03,796 --> 00:03:06,998
ia ez baitzen Meseta
aldera joateko biderik.
56
00:03:07,023 --> 00:03:09,881
Hezurdura eraikuntzarako
material moduan erabiltzen zuten,
57
00:03:09,906 --> 00:03:12,522
eta baita apaingarriak
edo altzariak egiteko ere.
58
00:03:12,547 --> 00:03:14,554
Merkataritza hark,
Euskal Herri osoan
59
00:03:14,579 --> 00:03:16,960
zabaldu zen industria
baten sorrera ekarri zuen.
60
00:03:19,380 --> 00:03:22,395
Itsaso zabalean, 20
metroko basapizti bat,
61
00:03:22,420 --> 00:03:26,575
arpoiz eta txalupa batean igota ehizatzea
ez zen batere gauza erraza. rraza.
62
00:03:26,600 --> 00:03:30,355
Hori dela eta, euskaldunen teknika
famatua egin zen Europa osoan.
63
00:03:30,380 --> 00:03:35,209
Tira, teknika baino, bere eraginkortasuna,
teknika bera, sekretua baitzen.
64
00:03:35,233 --> 00:03:39,160
Euskaldunek ingeles eta
herbeeratarrei erakutsi zieten diru-truke,
65
00:03:39,185 --> 00:03:42,745
baina Espainiako erregea ez
zen bat etorri erabaki horrekin.
66
00:03:42,770 --> 00:03:46,470
Hori dela eta, teknika erakustea
debekatu zuen heriotz-zigorpean.
67
00:03:47,410 --> 00:03:49,417
Bruce Leeri Kung-Fua
mendebaldarrei
68
00:03:49,441 --> 00:03:51,920
erakusteagatik gertatu
zitzaiona gutxi gorabehera.
69
00:03:54,800 --> 00:03:58,602
Ehizaren errentagarritasuna zela
eta, harrapatutako baleen kopuruak
70
00:03:58,627 --> 00:04:03,885
gora egin zuen, eta ondorioz, baleak
desagertzen hasi ziren Euskal itsasertzean.
71
00:04:03,910 --> 00:04:06,945
Hori dela eta, arrantzarako
mugak ere jarri zituzten.
72
00:04:06,970 --> 00:04:10,905
Honek, arrantzarako leku berriak
bilatzera eraman zituen euskal baleazaleak.
73
00:04:10,930 --> 00:04:13,994
Horretarako, itsasertzean
nabigatzeko erabiltzen zuten
74
00:04:14,018 --> 00:04:16,395
kabotaje teknika
hobetu behar izan zuten.
75
00:04:16,420 --> 00:04:20,076
Teknika hau bera da, bakailoa
arrantzatzeko erabiltzen zutena.
76
00:04:20,101 --> 00:04:22,786
Honen arrakastak,
Islandiaraino lehenengo,
77
00:04:22,810 --> 00:04:25,659
eta Ternuaraino,
ondoren, eraman zituen.
78
00:04:25,684 --> 00:04:28,212
Baleazale euskaldunek
harremana izan zuten
79
00:04:28,237 --> 00:04:30,885
bisitatu zituzten
kostaldeetako biztanleekin,
80
00:04:30,910 --> 00:04:35,405
eta neurri batean, euskara munduan
zehar zabaldu zutela esan daiteke.
81
00:04:35,430 --> 00:04:37,885
Garai haietan
sortutako bi pidgin daude
82
00:04:37,909 --> 00:04:41,694
euskara beste hizkuntza
batekin nahastu zutenak.
83
00:04:41,719 --> 00:04:43,960
Pidgin bat hizkuntza
baten joera sintaktiko,
84
00:04:44,000 --> 00:04:45,826
fonetiko eta
morfologikoak beste baten
85
00:04:45,850 --> 00:04:47,909
unitate lexikoekin elkartzen
dituen hizkuntza da.
86
00:04:47,934 --> 00:04:50,545
Euskarazko Wikipediak
babestutako tartea.
87
00:04:50,569 --> 00:04:52,975
Lehena
Islandiera-Euskara izan zen,
88
00:04:53,000 --> 00:04:55,441
eta bigarrena, aldiz,
Algonkin-Euskara.
89
00:04:55,466 --> 00:04:58,917
Islandian eta Kanadan
hurrenez hurren.
90
00:04:58,942 --> 00:05:02,378
Islandiera-Euskaran
gessurtia (gezurtia),
91
00:05:02,402 --> 00:05:05,119
suas canporat (zoaz kanpora)
92
00:05:05,143 --> 00:05:10,100
edo ungi etorri sapele
gorri (ongi etorri txapel gorri)
93
00:05:10,124 --> 00:05:11,555
esaten zuten bitartean,
94
00:05:11,592 --> 00:05:14,896
algonkinek, “Zer moduz
zaude? “ galderari,
95
00:05:14,920 --> 00:05:18,034
“apaizac obeto”
erantzuten zioten.
96
00:05:19,800 --> 00:05:22,028
Pidgin hauen sorrerak
argi eta garbi uzten du
97
00:05:22,053 --> 00:05:24,735
euskaldunak bertako
biztanleekin harremandu zirela,
98
00:05:24,760 --> 00:05:27,963
eta pentsa liteke, halako hizkuntza
bat sortu duen harreman batek
99
00:05:27,987 --> 00:05:30,475
zoriontsua behar duela, ezta?
100
00:05:30,500 --> 00:05:33,401
Ba ez. Ez zen beti hala izan.
101
00:05:33,425 --> 00:05:35,934
Amaiera tragiko guztien
artean, famatua da
102
00:05:35,959 --> 00:05:40,408
Euskal Baleazale talde batek
Islandian pairatu zuen sarraskia.
103
00:05:40,442 --> 00:05:44,449
Baskavígin, edo euskaldunen
sarraskia moduan ezaguna.
104
00:05:46,010 --> 00:05:49,755
1615ean, bertakoekin
izandako tirabiren ostean,
105
00:05:49,780 --> 00:05:52,077
euskaldun guztiak erail
zituzten islandiarrek,
106
00:05:52,102 --> 00:05:53,580
80 bat lagun.
107
00:05:53,604 --> 00:05:57,042
Izotz eta suaren herrialdeak
ondo gogoratzen duen gertaera da,
108
00:05:57,067 --> 00:05:59,537
bere historian gertatutako
bakarra izan baita.
109
00:06:01,256 --> 00:06:03,940
Zerbait egingo ote genien…
110
00:06:03,964 --> 00:06:07,411
Gertakari krudel hau dela
eta, eta legea aldatu zuten arte,
111
00:06:07,435 --> 00:06:12,113
euskaldunak garbitzea legezkoa
izan da Islandian 2015 arte.
112
00:06:12,138 --> 00:06:14,268
Eta hau ez da broma.
113
00:06:19,480 --> 00:06:21,365
Bai, bai,
114
00:06:28,590 --> 00:06:32,451
Baleen inguruan industria oso bat
sortu zela aipatu dizuegu hasieran,
115
00:06:32,476 --> 00:06:34,070
eta horrelaxe izan zen.
116
00:06:34,095 --> 00:06:36,895
Baleak kostaldeko gizonek
arrantzatzen zituzten,
117
00:06:36,920 --> 00:06:38,608
baina hori posible egiteko,
118
00:06:38,633 --> 00:06:41,259
gizon eta emakume samalda bat
119
00:06:41,283 --> 00:06:43,680
lanean aritu ziren kostalde
zein barnekaldean gau eta egun.
120
00:06:43,760 --> 00:06:47,695
Itsasontzi zein txalupak
eraiki ahal izateko,
121
00:06:47,720 --> 00:06:50,391
baso ustiaketa ugaria
izan zen urte haietan.
122
00:06:50,416 --> 00:06:55,139
Nola ez, Ontzigintzak berak ere lanpostu
ugari sortu zituen, teilagintzak bezalaxe.
123
00:06:55,164 --> 00:06:58,817
Hori gutxi balitz, euskaldunen arrakastaren
arrazoi garrantzitsuenetako bat izan zen
124
00:06:58,851 --> 00:07:02,150
sagardoaren ekoizpenak ere,
familia askori eman zion jaten.
125
00:07:08,730 --> 00:07:14,000
Kaixo, Danel naiz eta hauxe da nire
ezinbestekoa Euskal Baleazale bat izateko.
126
00:07:14,025 --> 00:07:20,121
Urte haietan, itsasoan zehar bidaia luzeak
egitea eragozten zuen arrazoietako bat,
127
00:07:20,146 --> 00:07:21,795
eskorbutoa zen.
128
00:07:21,820 --> 00:07:24,415
Marinelak gaixotu eta
bidean hiltzen ziren,
129
00:07:24,440 --> 00:07:27,245
kupeletan eramaten zuten
ura kutsatu egiten zelako.
130
00:07:27,270 --> 00:07:31,586
Euskaldunek, ordea, sagardoa
eramaten zuten kupeletan uraren ordez.
131
00:07:31,611 --> 00:07:35,297
Lanak amaitzean, itsasontzia
balea gantzaz beterik itzuliko zenez,
132
00:07:35,322 --> 00:07:40,526
pisua orekatzeko, milaka litro
sagardo eramaten zituzten kupeletan.
133
00:07:40,551 --> 00:07:42,812
Kondairak dio, sagardoa gainera,
134
00:07:42,837 --> 00:07:47,548
eskorbutoaren aurkako sendagaia
zela sagarraren C bitamina dela eta.
135
00:07:47,572 --> 00:07:52,395
Kontua da, C bitamina hori, desagertu
egiten dela sagardoa egiteko prozesuan.
136
00:07:52,420 --> 00:07:56,043
Sagardoa edatea baino, ura ez
edatea zen biziraupenaren gakoa, beraz.
137
00:07:59,090 --> 00:08:02,862
Hala ere, igotzen den guztia…
138
00:08:05,540 --> 00:08:09,155
Bestela galdetu Mussoliniri.
Hori beste atal bat da.
139
00:08:09,180 --> 00:08:11,535
Balea Industriaren
garrantzia dela eta,
140
00:08:11,560 --> 00:08:15,084
Ternua eta Labrador herrialde
handien lehia-leku bilakatu ziren.
141
00:08:15,109 --> 00:08:18,950
Ondorioz, baleazale euskaldunak
eskubideak galtzen joan ziren pixkanaka.
142
00:08:20,370 --> 00:08:22,805
Britainia Handiak itsasoa
bereganatu nahi zuen,
143
00:08:22,830 --> 00:08:26,092
eta 1763ko Parisko
Itunak lehendabizi,
144
00:08:26,117 --> 00:08:29,225
eta 1783ko Versaillesko
Itunak ondoren,
145
00:08:29,249 --> 00:08:34,859
azken kolpea eman zien euskal arrantzaleei
Kanada ekialdeko kostalde eta uharteetan.
146
00:08:34,884 --> 00:08:37,508
Beraz, kontuan izan,
147
00:08:37,532 --> 00:08:38,875
Moby Dick baietz,
148
00:08:38,900 --> 00:08:43,894
baina guztien aurretik,
Justine Hiriart izan zela lehena.
149
00:08:43,919 --> 00:08:46,805
Ez duzuela Justin
Hiriart ezagutzen?
150
00:08:46,830 --> 00:08:51,687
Ba jakin euskal balea arrantzaleei
buruzko komiki bateko protagonista dugula.
151
00:08:51,711 --> 00:08:54,160
Segi liburutegira
zure alearen bila!
152
00:08:56,900 --> 00:08:58,051
Eta ondoren? Zer?
153
00:08:58,075 --> 00:08:59,535
Ba hori: Aro garaikidea,
154
00:08:59,560 --> 00:09:01,160
Industria iraultza,
Frantziako Iraultza,
155
00:09:01,180 --> 00:09:04,250
kriston iraultza pilo
bat. Ternuako anorak, .
156
00:09:04,330 --> 00:09:08,170
kristoneko arropa industria ere
bai, kapitalismoa, multinazionalak,
157
00:09:08,230 --> 00:09:12,292
sozialdemokrazia, Starbucks,
Pumpkin spice latte-a Halloweenean,
158
00:09:12,317 --> 00:09:13,479
eta apokalipsian.
159
00:09:13,513 --> 00:09:16,073
Baina, barkatu,
aurreratu naiz berriz…
160
00:09:16,098 --> 00:09:18,621
Hurrengoan, gehiago.
Mila esker, eta…
161
00:09:18,646 --> 00:09:20,900
Agur, eta jan jogurt.
