Commons:Info zur Schreibweis vom Boarischen

From Wikimedia Commons, the free media repository
Jump to navigation Jump to search

Natirlich kåh a jeder si seih persénliche Schreibweis gstoiten wia'ra wü und wiar'as am Bésten findt... A Vurtei is, oiss flissig lesen z'kenna. Dés güt fir olle Sproochen, aa firs Boarische. Oj Schreibwaisen richten sé noch Regeln und Normen, dé "zentroi" féstkoiden wern. 's Boarische hod koah standardisiade Rechtschreiwung néd. Es gibt unterschiadliche Umschriftsistéme firs Boarische, voh fónetisch, fónematisch bis an d'Rechtschreiwung vom Deitschen ånégloant. Schau unter: Boarische Umschrift. Dé Hauptseiten voh da boarischen Ausgob voh Commons, vawéndt vóigands Umschriftsistém:

Vókale[edit]

  • a is as normaale helle à
  • å / á is as middlare a und entsteet im ésterraichischen moastens aus am hóchdeitschen "au" (óstésterreichisch), ba mánche Werter aa néd - åffé, Hås, drårig, åft (regiónoi) - vur h, n, m is's nasoi
  • e is as óffane e, wie in Leedschen, beten, Dregg
  • é is as gschlóssane e, wie in Bétt, Déggé, dés - ba da Vadóbblung wird da zwoate Vókal néd exdra kénnzaichnad (Fréesch)
  • o is a óffanes o, wia in Stoot, Hosen, mochen
  • ó is as gschlóssane o, wia in gschlóssen, Fróosch, Hósen, Bót, Dósen - ba da Vadóbbelung wird da zwoate Vókal néd exdra kénnzaichnad (Fróosch)
  • ë / eu - is dé óffane Versión vom hóchdeitschen "ö" - Hëffen, Gëd, schnë, (Höffen, Göd, schnö) -> noh óffaner (óstésterreichisch) in daweu, Teule,

oahzeln óder dóbbét?[edit]

A Vókal (a, å/á, e, é, i, o, ó, u, inkl. ü, ë) vur 1 Kónsónant wird lång ausgsprócha, A Vókal wird vadóbbét, wånn'a lång aussprocha wird und vur zwoa Kónsónanten steet bzw. wånn im hóchdeitschen a Déenungs-h steet (ausser ü, ë):

  • zentral - regeln - lesen - Regelwerk - blosen – jeder – wider - Feder (ausser Staat - Stoot)

A Vókal vur 2 Kónsónanten (óder mearer) san kurz:

  • richtig - Dusch (Brause) – kuschen – brunzen – rósten – Bischóff

A Vókal vur 2 Kónsónanten der láng ausgsprocha wird, wird vadóbbet

  • gróoss, da Fróosch, dé Fréesch (da Akzent am zwoaten gschlóssanen Vókal wird néd kénnzeichnad)
  • A Déenungs-h, wia im Hóchdeitschen wird néd gschrim, sóndern dé Vókale vadóbbét - ausser ü + ë: Dehnung - Déenung, stehlen - stën, fehlen - fën

Zåmmgsétzde Werter[edit]

Ba zåmmgsézde Werter bleim oj Schreibweisen gleich

  • Oid+stod, auf+rabbén, vur+lesen, Ur+gróossvoder, Gróoss-neffe

Dés güt aa, wånn a "Genitiv-s" dråh steet: Schof-s-bëz, Bischóf-s-mitzen

Dé Diftónge(Rutschlautt, Zwoalautt)[edit]

Dé tipischen Diphthonge firs boarische han:

  • a Diftóng vur'am h, n, m is nasoi - oah, alloah, meih, feih, gloah
  • ej - schnej is da Schnee do gwéjn - bsteet aus am óffanen e+j, bei am gschlóssanen e is's é+j
  • óu / ou - gróuss, róud, Bróud - bsteet aus am gschlóssanen o + u, dés ou bsteet aus am óffanen o+u (regiónoi)
  • ue / ur - (dés tipische boarische "ua" wie in Mueder, muess, Fuess, huesten usw. - dés is a uroide Schreibweis und findt sé heid noh in vaschiadane Ortsbezeichnungan und Nochnåman wider: Lueg ins Land, Pass Lueg, Hueber, Huemer
  • ia/ir - wia in miassen, schliassen, fliassen, schiassen, Wiasen, wirklich, fir, mir, dir - in månche Ortsbezeichnungan finden sé heid nóh oide Schreiwungen wia: z. Bsp. Liezen fir's ia.
  • áu / á / å - koah hóchdeitsches "au"! Dés "áu" is in mánche Dialektt a nasaales middlers a (ã, in månche a dóbbélaut aus ã+ũ [Steirischer Dialekt]) - dáunn, Láund, Stáunzen, máunche, dáungschen
  • au / å - is a normals hóchdeitsches "au" - in månche Dialektt sógor wiara middlers á / å z. Bsp. á(å)ffé, drá(å)fgschrim, á(å)ft host a Beech (Vur h, n, m nasal -> schau unter áu)
  • ea/er/ - is oiwei mid am gschlóssanem "é" und am a und wird néd extra kénnzeichnad - eaner, ergern, rean, greah, meara (as hóchdeitsche är wia in ärgern wird im boarischen zu ergern, wei wia "éagan" ausgsprocha)
  • oa bzw. aa / or / oe vur am Jor frei kobt, Oer (Ohr), Oa (Ei), Droat, bloach, gloaner (oe wird glei gschrim, wånn im Hóchdeitschen a stumms-h dabei is)
  • ui - wie z. Bsp. vui z'vui Gfui, bfui
  • ei - is wia'ras "ei" im Deitschen, wird ower in div. Dialektt wia'ra "äi", oder "ä" ausgsprócha
  • oi/ói - wia Soiz, sóid, Soizburg, vói

ej (ë), oi/ói, ui (ü) und san aus da Vokalisierung voh l noch Vokal zu i éntstånna und han dé neichen Diftónge.

Triphtong (Dreifochlautt)[edit]

  • gibts in månche Dialektt wia z. Bsp. im Póngauer Dialekt - åft haóust a Beech, naóuchand, traóung
  • wird oahfoch - ou, áu óder åu gschrim
  • im steirer Dialekt warad dés dés nasoie au - do wirds aóu in nasoier Form ausgsprochan - daóun, waóun, daóuné usw.

Schreibweis voh geógrafische Bezeichnungan[edit]

  • Dé geógrafischen Bezeichnungan bzw. olle Nómen, dé im boarischen auf "a" énden wern mid -er gschrim:
  • Seekirer, Minger, Bischófshófer, Laffer, Kirer, Kiwarer, usw.

unbstimmter Artiké[edit]

Asó bezeichnan ma Ortt und Stooten mid an unbstimmten Artiké (eine Stadt, ein Staat):

  • d'Stod Soizburg, d'Stod Minicher (Minger), d'Stod Nirmberg, d'Stod Bózen
  • da Stoot Deitschlånd, da Stoot Liachtenstoah, da Stoot Neiguinea

bstimmter Artiké[edit]

Asó bezeichnad ma Ortt und Stooten mid am bstimmten Artiké (die Stadt, der Staat):

  • Dé Stod Soizburg, dé Stod Minicher, dé Stod Nirmberg, dé Stod Bózen
  • der Stoot Deitschlånd, der Stoot Liachtenstoah, der Stoot Neiguinea

Vursüm und Éndsüm[edit]

  • dé hóchdeitschen Vursüm ver-, der-, zer- (zer-brechen, der-gleichen, ver-schieben) wern im boarischen zue dé Vursüm va- / da- / za- (dabogga, zabrecha, varégga, dagleicha, vaschiam)
  • dé hóchdeitschen Éndsüm -er, -en und -el bleim aa im boarischen dahoiden - leichter, schnëer, schiager, mochen, laffen, zabrechen, varéggen - aa wånn mas néd asó ausspricht (is ower jeem sëwer iwerlossen, ob a stott dém oahfoch a "a" óder "n" usw. schreim wü (mochn, laffn, varéggn, Insl usw.)

Horte und woache Kónsónanten[edit]

  • ck im hóchdeitschen wird im boarischen zue gg - fligga, strigga, hogga
  • tt zu dd - Muedder, bidde, Budder
  • pp zu bb - dé Gribben, wos kabben
  • pf zu bf - K(G)nóbf, Kóbf, bfui Daifé
  • K, P, T im hóchdeitschen am Wurtåhfång wern zu B, D, G im boarischen - Bólitik, Dog, gloah, aa Gnóbf (ausser ma rédt am Wurtáfáng a K, P, T)
  • geh ois Vursüm im hóchdeitschen wia z. Bsp. gehabt, gehalten, ... wird im boarischen zu k wånn ma's asó réedt - kobt, koiden, sunst gsprocha, gspiad

Gstrichane Kómbinaziónan aus'm Hóchdeitschen[edit]

  • Déenungs-h - schau óm
  • Qu - dés wird zu Gw
  • ck - wird zu gg
  • 's lánge ie - wird an månche Stën zu ii, sunst i
  • dés schorfe ß - wird oahfoch ss gschrim
  • ph - wird zu f
  • Ch am Wortåfång wos ois "K" gsprocha wird (tipisch fir Boarn und Ésterraich), wird zu K - Chiemsee -> Keamsee, China -> Kina
  • eu - wird zu ei - Europa - Eirópa, Euro - Eiró usw. (ésterreichisch: a seer óffanes ö (öfter, Höcker, Böcke) - deulwais, dé Deule, daweu Hëfften, Gëd, schnë)
  • ö wird zu ë / eu
  • ä wird zu é, e
  • y wia im Hóchdeitschen Psychiatrie wird im boarischen zu i - Psichiatrii

Abóstróf[edit]

Da Abóstróf (') steet wiar'aa in åndre Sproochen, fir oah óder mearane Buechstom dé wegadfoin, am Bloz wó's wegadlossen wern:

  • 's Radel, d'Stross, 's Heisel, d'Sprooch, d'Gribb, d'Leit
  • 's "'s" wird oiwei gloah gschrim, aa wån's am Sozåhfång steet. z. Bsp.: 's wird wider Winter, 's braucht noh Zeid.
  • a Abóstróf wird aa gschrim, wånn ma Werter vabinden wü z. Bsp.: wán'é dés brauchad - how'é aa'ra só gmocht, do bleiw'é dahoam, how'é'raa asó gmocht.